องค์กรอิสระในไทย เช่น สตง. ป.ป.ช. กกต. ศาลรัฐธรรมนูญ ฯลฯ เคยถูกวางภาพไว้ว่าจะเป็น "เครื่องถ่วงดุลอำนาจ" ของฝ่ายบริหารและการเมือง แต่ในความเป็นจริงกลับกลายเป็นเพียงเครื่องประดับของประชาธิปไตย หรือหนักกว่านั้นคือกลายเป็นกลไกที่อำนาจรัฐใช้คุมประชาชนเสียเอง
เมื่อไม่มีใครตรวจสอบผู้ตรวจสอบ และไม่มีใครปลดคนที่ควรลาออกได้ ระบบจึงเน่าเสียอย่างเป็นระบบ ดังกรณีล่าสุดของอาคารสำนักงานตรวจเงินแผ่นดินที่พังถล่ม แต่กลับไม่มีคำขอโทษ ไม่มีผู้บริหารออกมายอมรับ และไม่มีใครรู้ด้วยซ้ำว่าใครจะรับผิดชอบค่าใช้จ่ายการรื้อถอน นี่คือตัวอย่างขององค์กรอิสระที่ "อิสระจากความรับผิดชอบ" อย่างสมบูรณ์แบบ
หากต้องการเปลี่ยนแปลงจริงจัง ต่อไปนี้คือ 5 แนวทางที่จำเป็นต้องทำ:
1. เปลี่ยนวิธีคัดเลือกกรรมการ ไม่ให้สืบทอดอำนาจผ่านเครือข่ายรัฐ
ปัญหา: คนที่เข้ามาดำรงตำแหน่งในองค์กรอิสระ มักผ่านกระบวนการคัดเลือกโดยฝ่ายการเมือง หรือสภาที่ถูกครอบงำอยู่แล้ว ทำให้มีสายสัมพันธ์กับอำนาจที่ควรตรวจสอบ
แนวทางแก้:
-
เปิดให้ภาคประชาชน สมาคมวิชาชีพ และองค์กรกลางเสนอชื่อเข้าคัดเลือก
-
คัดเลือกผ่านคณะกรรมการอิสระที่ประกอบด้วยสื่อ นักวิชาการ และตัวแทนประชาชน
-
ถ่ายทอดสดการสอบสัมภาษณ์ทุกขั้นตอนเพื่อความโปร่งใส
2. ปรับวาระ เงินเดือน และสวัสดิการให้สมเหตุผลและไม่เป็นที่ล่อใจ
ปัญหา: ตำแหน่งองค์กรอิสระให้ค่าตอบแทนสูง อยู่ในตำแหน่งยาว และแทบไม่มีแรงกดดันทางสังคม
แนวทางแก้:
-
ลดวาระเหลือ 4 ปี และเปิดให้ต่ออายุได้หากผ่านคะแนนประเมินจากประชาชน
-
ปรับค่าตอบแทนให้เหมาะสมกับงานจริง ไม่ใช่สิทธิพิเศษเหนือราชการทั่วไป
-
มีระบบถอดถอนอัตโนมัติหากมีกรณีเสียหายหรือข้อครหา
3. จัดตั้งกลไกตรวจสอบองค์กรอิสระด้วยกันเอง โดยมีประชาชนร่วมกำกับ
ปัญหา: ไม่มีองค์กรหรือหน่วยงานใดที่มีหน้าที่ตรวจสอบองค์กรอิสระ
แนวทางแก้:
-
ตั้งคณะกรรมการอิสระขึ้นใหม่ โดยมีตัวแทนจากสื่อมวลชน นักวิชาการ องค์กรสิทธิ และประชาชน
-
รายงานผลตรวจสอบองค์กรอิสระทุกปีอย่างเปิดเผย
4. บังคับให้เปิดเผยข้อมูลแบบ Open Data ทุกการตรวจสอบ
ปัญหา: ประชาชนไม่สามารถเข้าถึงรายงาน หรือหลักฐานการดำเนินงานขององค์กรอิสระได้
แนวทางแก้:
-
มีกฎหมายบังคับให้เผยแพร่เอกสาร บันทึกการประชุม มติ รายงานผล ฯลฯ บนเว็บไซต์
-
ทำเป็นระบบ API หรือฐานข้อมูลสาธารณะ ให้คนทั่วไปนำไปตรวจสอบซ้ำได้
5. ให้ประชาชนมีสิทธิ์ถอดถอนผ่านกลไกประชาธิปไตยจริง
ปัญหา: ไม่มีช่องทางให้ประชาชนถอดถอนคนที่ทำงานล้มเหลวหรือมีปัญหา
แนวทางแก้:
-
เปิดระบบลงชื่อถอดถอนกรรมการองค์กรอิสระ หากมีผู้ร่วมลงชื่อครบ เช่น 100,000 ราย
-
จัดเวทีชี้แจงสาธารณะ และหากเลี่ยงไม่มา = เข้าสู่กระบวนการสอบสวนทันที
-
จัดทำระบบให้ประชาชนประเมินผลงานของกรรมการแต่ละคนได้
สรุป:
องค์กรอิสระควรเป็นเครื่องมือของประชาชน ไม่ใช่เกราะกำบังของผู้มีอำนาจ
การปฏิรูประบบเหล่านี้ต้องเริ่มจากยอมรับก่อนว่า "รูปแบบที่เป็นอยู่มันผิดเพี้ยนไปแล้ว" และต้องหาทางเปิดประตูให้ประชาชนได้มีอำนาจจริง ทั้งในขั้นตอนการตั้ง ตรวจสอบ และปลด
ถ้าเราไม่กล้าเปลี่ยนแปลงในวันนี้ ก็เตรียมรับมือกับความเงียบงันจากหอคอยงาช้างได้อีกยาวนานไม่รู้จบ
